نباید از نظامی غافل شد

جمال‌الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن موید، متخلص به نظامی در قرن ششم هجری (دوزادهم میلادی) در روستای گنجه به دنیا آمد. نظامی به علوم ادبی، نجوم، علوم اسلامی، فقه، کلام و زبان عرب آگاهی کامل داشت. داستان‌‎سرایی و تمثیل در شعر که به نام «شعر غنایی» شناخته می‎شود، با نظامی به تکامل رسید. «غنا» در لغت به معنای آواز خوش، سرود و نغمه است و در ادبیات فارسی، به نثر یا شعری گفته می‌شود که بیان‌گر عواطف و احساسات شخصی شاعر یا نویسنده است. «نظامی گنجوی» خالق سبک جدید داستان‌سرایی در ادبیات و شعر فارسی است. او سبک داستان محاوره‌ای را وارد ادبیات داستانی منظوم فارسی کرد.

آثار نظامی

مهم‌ترین اثر نظامی «پنج گنج» یا «خمسه» است. وقتی از پنج گنج نظامی حرف می‎زنیم منظور «مخزن الاسرار»، «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون»، «هفت پیکر» و «اسکندرنامه» است. البته پنج گنج، همه آثار نظامی نیست؛ از نظامی دیوان قصاید و غزلیاتی هم به جای مانده است. همه‌‎ی افراد متخصص حوزه ادبیات ایران با نام بردن از پنج گنج نظامی به اتفاق معتقدند، تبحر این شاعر نامدار قرن ششم، در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب به‌منظور ایجاد ترکیبات خاص و تازه حرف ندارد و مثال‌زدنی است.

لیلی و مجنون و خسرو و شیرین دو مثنوی نظامی هستند که به خوبی در دل مردم ایران جا باز کردند و ماندگار شدند. روایت جذاب عشق و علاقه خسرو پرویز (پادشاه بزرگ ساسانی ایران) و شیرین (شاهزاده ارمنی) در کتاب خسرو و شیرین نقل محافل مردم ایران است. عشق سوزان لیلی و مجنون، به یک تمثیل در میان مردم ایران در آمده است. ایرانیان اوج عشق‌ورزی عاشق و معشوق را در لیلی و مجنون می‎بینند. سه اثر دیگر خمسه نظامی شاید به دلیل پیچیدگی و استفاده از اصطلاحات علمی، فلسفی و ترکیبات عربی، زیاد در بین عامه مردم شناخته شده نیستند. این گفته، از ارزش کار نظامی کم نمی‌کند. مخزن‌الاسرار طیف وسیعی از موضوعات مهم زندگی همانند خودشناسی، خداشناسی و ویژگی‌های اخلاقی نیکو را شامل می‌شود.

هفت پیکر به نام‌های «بهرام نامه» و «هفت گنبد» هم شناخته می‌شود. نظامی در هفت پیکر، عناصر مختلف اجتماعی و فرهنگی را از سال‌های پیش از تولد خود تا زمان حیاتش را در قالب داستان به تصویر کشیده است. از اخترشناسی و نجوم گرفته تا اخلاق، فرهنگ و الهیات را می‌توان در این کتاب یافت. اسکندرنامه، دیگر مثنوی خمسه نظامی، از دو بخش اقبال‌نامه و شرف‌نامه تشکیل شده است. این مثنوی 1500 بیت دارد. گفته می‎شود، نظامی این اثر را در دوران ناتوانی و پیری و ضعف جسمانی خود سروده و رنج بیشتری در سرودن آن کشیده است. نظامی در نوشتن اسکندرنامه، از دانش، معلومیات و مشاهدات و تجربیاتی زندگی هفتاد ساله خود و فرهنگ ترکی آذربایجان بهره گرفته است.

الگوبرداری از خمسه نظامی

شعرای بسیاری از سبک داستان‌سرایی نظامی گنجوی الگوبرداری کردند. برای نمونه امیرخسرو دهلوی، به پیروی از نظامی مثنوی‌های مطلع‌الانوار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، آیینه سکندری و هشت بهشت را سرود. خواجوی کرمانی، مثنوی‌های همای و همایون، گل و نوروز، روضةالانوار، کمال‌نامه و گوهرنامه را پدید آورد که این پنج مثنوی بر روی هم خمسه خواجو را تشکیل می‌دهند. عبدالرحمان جامی، مجموعه هفت مثنوی جامی به نام هفت‌اورنگ و مشتمل بر سلسله‌الذهب، سلامان و ابسال، تحفه‌الاحرار، سبحه‌الابرار، یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون و خردنامه را متاثر از نظامی سرود. خمسه نظامی به زبان‎‌‌های دیگر هم ترجمه شده است و در ایران آثار نظامی در مکتب‌خانه‌های گذشته و مدارس امروز تدریس می‎شود.

زبان فارسی

همه اشعار نظامی به زبان فارسی است و نظامی می‎گوید: «همه عالم تن است و ایران دل/ نیست گوینده زین قیاس خجل».

نظامی در فاصله سال‌های 602 تا 612 در گنجه درگذشت. روز 12 مارس مصادف با 21 اسفندماه، در تقویم ملی ایران، «روز بزرگداشت حکیم نظامی» نامگذاری شده است.

	نباید از نظامی غافل شد

	نظامی گنجوی
	قرن ششم
	پنج گنج یا خمسه. شامل: مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه