زکریای رازی، استاد تمام در طبابت، شیمی و فلسفه

محمد بن زکریای رازی یکی از معروفترین شیمیدانان و طبیبان جهان اسلام است که در 251 هجری قمری (865 میلادی) در ری به دنیا آمد و در 313 هجری قمری (925 میلادی) در همین شهر وفات یافت. اروپایی‌ها او را با نام‌های «رازس»، «رازی» و «الرازی» می‌شناسند. رازی پزشکی حاذق و فیلسوف و شیمی‌دان ایرانی‌ است که به کاشف الکل، جوهر گوگرد و نفت سفید شهرت دارد. او همچنین پایه‌گذار شیمی نوین و از زمره پزشکانی است که بعضی از عقایدش در طب امروزی نیز به کار می‌رود. پنجم شهریور، در تقویم رسمی ایران، روز بزگداشت زکریای رازی و روز داروساز نامیده شده است.

طبابت رازی

در کتاب‌های مورخان اسلامی آمده که رازی طب را در بیمارستان بغداد آموخته است. ابتدا شغل زرگری داشت و بعد به صنعت اکسیر پرداخت. در چهل‌سالگی ترک علم کیمیا کرد، به بغداد رفت و در آنجا به تحصیل علم طب پرداخت. مدتی نیز اداره و ریاست بیمارستان «عضدی» بغداد را در عهد مکتفی، خلیفه عباسی، برعهده گرفت. از دیرباز تاکنون پزشکان و محققان از کتاب‌ها و رسالاتی که وی در زمینه علم پزشکی نگاشته، بهره فراوان برده‌اند. ابن‌سینا، او را طبیبی عالی‌مقام می‌داند و در تألیف کتاب خود (قانون) از کتاب او استفاده فراوان کرده است. رازی اولین کسی است که تشخیص تفکیکی بین آبله و سرخک را بیان داشته است. از آنجا که در دوران وی، تشریح جسد انسان رواج نداشت و این کار را ناپسند و خلاف آموزه‌های دینی می‌دانستند، اما با این وجود رازی در آثار خود از جمله کتاب الکنکاش المنصوری از تشریح استخوان‌ها، عضلات، مغز، چشم، گوش، ریه، قلب، معده، کیسه صفرا و... سخن گفته است. از مطالعه آثار وی چنین برمی‌آید که در جراحی نیز صاحب‌نظر بوده است. رازی، برخلاف بسیاری از پزشکان که بیشتر مایل به درمان پادشاهان و امرا و بزرگان بودند، با مردم عادی بیشتر سروکار داشت. از نظر او یک پزشک باید دارای صفات ویژه‌ای می‌بود. وی همچنین درباره افراد کم‌سواد که خود را طبیب می‌نامیدند، افشاگری‌های متعددی انجام داده و به همین سبب مخالفانی داشته است.

رازی از اولین افرادی است که بر نقش خوراک در تندرستی و درمان پافشاری بسیار دارد. او کتابی درباره خوراک به نام «منافع‌الاغذیه و مضارها» نوشته است که یک دوره کامل بهداشت خوراک به حساب می‌آید و در آن به خواص گندم و حبوبات، خواص و ضررهای انواع آب‌ها و شراب‌ها و مشروبات غیرالکلی، گوشت‌های تازه و خشک و ماهی‌ها اشاره شده است. فصلی از این کتاب نیز به هضم غذا، ورزش و پرهیزهای غذایی و مسمومیت‌ها اختصاص دارد.

علم شیمی و فلسفه

عمده تأثیر رازی در شیمی، طبقه‌بندی او از مواد است. او نخستین کسی بود که اجسام را به سه گروه جمادی، نباتی و حیوانی تقسیم کرد. چنان‌چه او از دیدگاه مراحل بعدی علم (بعد از کیمیاگری) در نظر گرفته شود، می‌توان او را یکی از بنیان‌گذاران علم شیمی به حساب آورد. اکتشافاتی چون «الکل» و «اسید سولفوریک» نیز به وی منسوب است. او از مشاهیر منطق، هندسه و دیگر علوم عقلی نیز بوده است و او را می‌توان برجسته‌ترین چهره خردگرایی و تجربه‌گرایی در فرهنگ ایرانی و اسلامی نامید. وی در فلسفه به سقراط و افلاطون متمایل بود و تأثیراتی نیز از افکار هندی و مانوی در فلسفه او به چشم می‌خورد. با این حال عقاید خاص خود را داشت و هرگز تسلیم افکار مشاهیر نشد؛ بلکه اطلاعات پیشینیان را مورد مشاهده و تجربه قرار می‌داد و سپس نظر و قضاوت خود را بیان می‌کرد. در نظر او جهان جایگاه شر و رنج است، اما تنها راه نجات، عقل و فلسفه‌ است. در فلسفه اخلاق رازی مسئله لذت و رنج اهمیت زیادی دارد؛ از دید او لذت امری وجودی نیست، بلکه راحتی از رنج است و رنج نیز خروج از حالت طبیعی به‌وسیله امری اثرگذار است. در نتیجه اگر امری ضد آن تأثیر کند و سبب خلاص شدن از رنج و بازگشت به حالت طبیعی شود، لذت ایجاد می‌کند. او همچنین معتقد بود یک پزشک برجسته باید فیلسوف نیز باشد.

آثار و شاگردان رازی

کتاب‌های «الحاوی»، «الکناش‌ المنصوری»، «المرشد»، «من لایحضره الطبیب»، «الحدری و الحصه»، «دفع مضارالتغذیه» و «الابدال» از جمله مهم‌ترین آثار رازی به شمار می‌آیند. مورخان طب و فلسفه در قدیم، استادان رازی را سه تن یاد کرده‌اند: ابن ربن طبری که استاد رازی در طب بوده است، ابوزید بلخی که به او فلسفه آموخته و ابوالعباس محمد بن نیشابوری که استاد وی در حکمت مادی (ماتریالیستم) یا گیتی‌شناسی بوده‌ است. رازی در طول حیات خود شاگردان متعددی پرورش داد که از آن جمله می‌توان به یحیی بن عدی، ابوالقاسم مقانعی، ابن قارن رازی، ابوغانم طبیب، یوسف بن یعقوب و محمد بن یونس اشاره کرد. رازی در پایان عمر نابینا شد و سرانجام در ری درگذشت. از آثار او 271 کتاب، رساله و مقاله فهرست شده است.

روز 27 آگوست مصادف با 5 شهریورماه، در تقویم ملی ایران، به عنوان روز بزرگداشت زکریای رازی نام‌گذاری شده است و در این روز همه ساله در ایران جشنواره تحقیقاتی علوم پزشکی رازی، به منظور تجلیل از مقام و منزلت پژوهشگران حوزه پزشکی برگزار می‌شود.

	زکریای رازی، استاد تمام در طبابت، شیمی و فلسفه

	قرن سوم
	الحاوی، الکناش المنصوری، المرشد، من لایحضره الطبیب، کتاب الجدری و الحصبه، دفع مضار الاغذیه، الابدال