ملاصدرا و سازگاری عقل و وحی در «حکمت متعالیه» او

صدرالمتألهین شیرازی از جمله فیلسوفانی است که در جریان فکر فلسفی در جهان اسلام، سخن نو و تازه گفته و مسائل جدیدی مطرح کرده است. ملاصدرا با قرآن مجید و روایات مأنوس بود و از آنها برای حل مسائل فلسفی‌اش استفاده می‎کرد. محمدبن ابراهیم قوامی شیرازی ملقب به صدر‌المتالهین (ملاصدرا) در سال 979 هجری قمری (1588 میلادی) در شیراز به دنیا آمد. خواجه ابراهیم قوامی (پدر ملاصدرا) سیاستمداری دانشمند و بسیار مؤمن بود و با وجود داشتن ثروت و عزت و مقام، فرزندی نداشت تا اینکه بر اثر دعا و تضرع بسیار به درگاه الهی، خداوند پسری به او داد که بعدها به نام ملاصدرا معروف شد. ملاصدرا، تنها فرزند وزیر حاکم منطقه وسیع فارس، در بهترین شرایط زندگی می‌کرد. در دوران نوجوانی علاوه بر دروس رایج در حوزه‌های آن عصر، دروسی مثل ادبیات فارسی، عربی، منطق، اصول فقه، فقه، کلام و...، فلسفه را نیز آموخت. ملاصدرا بخشی از این آموزش‌ها را در شیراز دید، ولی بخش عمده آن را در پایتخت آن زمان (قزوین) گذراند. او در قزوین با دو دانشمند و نابغه بزرگ -شیخ بهاءالدین عاملی و میردامادـ آشنا شد و به دروس آنان رفت. با انتقال پایتخت صفویه از قزوین به اصفهان، شیخ بهاءالدین و میرداماد به همراه شاگردان خود به این شهر آمدند و بساط تدریس خود را در آنجا گستراندند. ملاصدرا که در آن زمان 26 یا 27 سال داشت، از تحصیل بی‌نیاز شده بود و خود در فکر یافتن مبانی جدیدی در فلسفه بود و مکتب معروف خود را پایه گذاری می‌کرد.

بنیانگذار «حکمت متعالیه»

ملاصدرا در اصفهان به علت اینکه نظریاتش در برخی مسائل فقهی با غالب دانشمندان قشری اصفهان متفاوت بود، متهم به بدعت‌گذاری در دین شد و از مدرسه اخراج و از اصفهان تبعید شد. از این‌رو به کهک قم رفت و مدت پنج یا هفت سال در آنجا ماند. در این مدت، به عرفان اسلامی گرایش یافت ولی همچنان کار تدریس و پژوهش را دنبال کرد. در اواخر عمر به شیراز بازگشت، در مدرسه «خان» مشغول تدریس شد و شاگردان متعدد و برجسته‌ای چون ملامحمد فیض کاشانی، شیخ عبدالرزاق لاهیجی و... را تربیت کرد. کتاب «اسفار اربعه» را هم در این دوران نوشت که فلسفه‌ی اسلامی را دگرگون کرد. اسفار اربعه چهار جلد دارد و براساس مراحل چهارگانه‌ی سیر و سلوک عرفانی تنظیم شده است. انتخاب نام کتاب، «سفرهای چهارگانه» بر همین اساس بوده است. این کتاب اصول فلسفه‌ی «حکمت متعالیه» را در خود دارد. از مشخصه‌های حکمت متعالیه سازگاری عقل و وحی است و دریافت‌های عقل بشری بر اثر اتصال به عالم امر هیچ‌گونه تعارضی با وحی و آموزه‌های دینی پیدا نمی‌کند و انسان علوم و معارف را با جوهر عقلی خویش از عالم امر دریافت می‌کند. صدر المتالهین با الهام از عرفا، حکمت متعالیه را در قالب چهار سفر عقلی تنظیم کرده است: ۱. مباحث امور عامه یا الهیات به معنی اعم به مثابۀ سفر اول عرفا، ۲. مباحث توحید، خداشناسی و صفات الهی یا الهیات به معنی اخص در مقابل سفر دوم عرفا، ۳. مباحث افعال باری تعالی، عوالم کلی وجود و عقول و جواهر مجرد به مثابۀ سفر سوم عرفا، ۴. مباحث نفس و معاد در مقابل سفر چهارم عرفا. تمرکز بر دو حقیقت وجودی انسان و خداوند، و جایگاه هستی‌شناسانۀ انسان به جهت ارتباط با عالی‌ترین مرتبۀ هستی، یعنی خداوند، از ویژگی‌های بارز حکمت متعالیه است.

آثار ملاصدرا

ملاصدرا شش بار پای پیاده به حج رفته بود. هفتمین بار در سن 70 سالگی با شوق عجیبی قصد این سفر کرد. ملاصدرا در آخرین سفر حج دچار بیماری شد و دار فانی را وادع گفت. آثار متعددی از او باقی مانده که آن را بالغ بر 50 اثر دانسته‌اند و از آن جمله می‌توان به: مفاتیح‌الغیب، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، المشاعر، المبدأ و المعاد، شرح الهدایة الاثیریة، حاشیه بر الهیات شفا، حاشیه بر «تفسیر بیضاوی، شرح اصول کافی، الواردات القلبیة، جوابات المسائل العویصة، القواعدالملکوتیه، کسر اصنام الجاهلیة و تفسیر آیت‌الکرسی، تفسیر آیه نور، تفسیر سوره‌های اعلی، حدید، جمعه، فاتحه، طلاق، ضحی و قسمتی از سوره بقره اشاره کرد. گفته می‎شود، محل دفن ملاصدرا در یکی از قبرستان‌های قدیمی شهر بصره است.

روز 22 می مصادف با اول خردادماه، در تقویم ملی ایران، «روز بزرگداشت ملاصدرا» نام‌گذاری شده است.

	ملاصدرا و سازگاری عقل و وحی در «حکمت متعالیه» او

	صدرالمتالهین ملاصدرا
	979 هجری قمری
	الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الاربعة، مفاتیح الغیب، التعلیقة علی إلهیات الشفاء، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة