ابوالفضل بیهقی؛ پدر آثار منثور فارسی

ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی در حارث‌آباد بیهق یا سبزوار قدیم متولد شد. پدرش او را از همان دوران کودکی در نیشابور به دانش‌‏اندوزی واداشت. او در جوانی از نیشابور به غزنین رفت و جذب کار نگارش دیوان شد. با علاقه و استعداد بی‌نظیری که داشت، خواجه ابونصر مشکان (صاحب دیوان رسالت محمود غزنوی) او را به این سمت انتخاب کرد. بیهقی شخصی مورد اعتماد بود و خطی خوش داشت. خواجه ابونصر مشکان، بیهقی را محرم و یار نزدیک خود دانست و اسرار و اخبار دستگاه غزنوی را با او در میان می‌گذاشت. این موضوع در زمان نگارش کتاب «تاریخ بیهقی» برای بیهقی سرمایه ارزشمندی شد.

تاریخ بیهقی

تاریخ بیهقی از شاهکارهای ادب فارسی به شمار می‌رود. یکی از چند کتاب معدودی است که از نثر فارسی پیش از مغول مانده است. در میان نوشته‌های قدیم کمتر کتابی را می‌توان یافت که بتواند با کهنگی زبان تا این اندازه برای خوانندگان خود جذابیت داشته باشد. آغاز تألیف تاریخ بیهقی سال ۴۴۸ هجری قمری(1056 میلادی) و موضوع آن، رویدادهای 42 سال از پادشاهی غزنویان بوده و در 30 جلد نوشته شده است. مطالب آن تا جلد چهارم همان مطالب تاریخ ناصری و تاریخ یمینی است. از جلد پنجم -که ابتدای آن از میان رفته است- تا جلد10 کتاب موجود است و جلدهای بعدی وقایع سال ۴۵۱ قمری را روایت می‎کند. این کتاب 30 جلدی، علاوه بر آنکه موضوع آن تاریخ و تاریخ نگاری است، از جهت دقت و ضبط وقایع و تعهد در ادای امانت و هنرمندی خاص و به تصویرکشاندن جزئیات حوادث و نگریستن به زوایای مختلف مسائل کم‌نظیر و شاید بی‌نظیر است. کتابی که امروز ما آن را به نام تاریخ بیهقی می‌شناسیم، نام اصلی‎اش «تاریخ ناصری» بوده است. «تاریخ آل ناصر، تاریخ آل سبکتگین، جامع التواریخ، جامع فی تاریخ سبکتگین و سرانجام تاریخ بیهقی» نام‎های دیگر این کتاب است. بخش موجود تاریخ بیهقی را به علت پرداختن به دوران زندگی سلطان مسعود غزنوی تاریخ مسعودی نیز می‌نامند.

پدر نثر فارسی

ابوالفضل بیهقی، در تاریخ نگاری، بر خلاف آنچه که مرسوم بود، بدون ترس، ضعف پادشاهان و سلاطین را گوشزد کرده و در برابر گردنکشان سر طاعت نداشت. بیهقی، در اصول تاریخ‌نگاری دیدی دقیق و نقد علمی داشت و حقیقت و حق مطلب را بی هیچ واهمه‌ای بیان کرده است. این اتفاق نظر وجود دارد که بیهقی در این کتاب نه تنها یک مورخ است، بلکه مسایل اجتماعی و اوضاع جغرافیایی را با دقت و وسواسی تمام بیان کرده است. تاریخ بیهقی، گنجینه‌ای ارزشمند از امثال و حکم و پند و اندرز است. این اثر ماندگار نوعی ادبیات و تاریخ ادبیات است که از متون کلاسیک به حساب می‎آید. این کتاب سرشار از فنون بلاغت، آرایه‌های ادبی، نثری آهنگین و نیز نمونه اشعار است که به سبب نگارش این کتاب، ابوالفضل بیهقی به عنوان پدر نثر فارسی شناخته می‎شود. بیهقی در نثرنویسی پیرو سبک استادش، ابونصر مشکان بوده است. مهمترین ویژگی‌های نثر تاریخ بیهقی عبارت است از: 1. طولانی‎نویسی، در مقابل کوتاه‎نویسی دوره قبل از بیهقی. این طولانی‎نویسی به گونه‌ای که در عبارت‌ها خللی ایجاد نمی‌کند و جزئیات مطالب را روشن و مقصود را به‌خوبی بیان می‌کند. 2. توصیفات و ذکر جزئیاتی که خواننده را در برابر وقایع قرار می‌دهد و به تمام اجزای وقایع رهنمون می‌سازد. 3. به کار بردن استشهاد و تمثیل. 4. برخی ویژگی‌های دستوری و 5. ذکر امثال و اصطلاحات فارسی متداول در آن روزگار.

بیهقی به وقایع و اشخاص و ویژگی‌ها و واکنش‌های آنان، همچون نویسندگان ادبیات داستانی پرداخته و واقعه را مانند داستان شرح داده و به انجام رسانده است.

درگذشت ابوالفضل بیهقی

ابوالفضل بیهقی ۸۵ سال زندگی کرد و به تصریح ابوالحسن بیهقی در تاریخ بیهقی به ۴۷۰ هجری قمری (1077 میلادی) از دنیا رفت. او ۱۹ سال پس از نگاشتن تاریخ بیهقی زنده بود و هر گاه به اطلاعات تازه‎ای، دسترسی می‌یافت، آن را به متن کتاب اضافه می‎کرد.

روز 24 فوریه مصادف با اول آبان‌ماه، در تقویم ملی ایران، به عنوان روز بزرگداشت بیهقی نام‌گذاری شده است.