عمر خیام، دانشمندی با شهرتی جهانی در شاعری

غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری مشهور به «خیام» فیلسوف، ریاضیدان، منجم و شاعر ایرانی در سال 439 هجری قمری (1047 میلادی) در نیشابور چشم به جهان گشود. این ستاره‌شناس، فیلسوف، ریاضی‌دان، پزشک و شاعر در دوره‌ی سلجوقیان زندگی می‎کرد. حجه‌الحق، از القاب اوست. خیام در زادگاه خود علوم رایج آن دوران مانند فلسفه و ریاضیات را آموخت. عده‌ای از مورخان، او را شاگرد ابن سینا می‌دانند. مورخان و دانشمندان هم‌عصر خیام و بعد او، جملگی بر استادی‌اش در فلسفه اذعان داشته‌اند. خیام نیشابوری اگرچه بیشتر به عنوان شاعری رباعی‌سرا مشهور است ولی در واقع فیلسوف و ریاضی‌دانی بزرگ بود که در طول عمر دراز خود کشفیات مهمی در ریاضیات و نجوم انجام داد. در کتاب‌های کهنی که به بیان زندگی خیام و کارهای او پرداخته‌اند، اختلاف‌های بسیاری به‌ویژه در تاریخ تولد و مرگ او وجود دارد. نخستین منبعی که به‌طور مفصل خیام را معرفی کرده است، چهار مقاله نظامی عروضی نوشته‌شده در حدود 550 هجری قمری (1155 میلادی) است. دومین زندگی‌نامه خیام توسط ابوالحسن علی بیهقی در 556 هجری قمری (1161 میلادی) در کتاب «تتمه صوان الحکمه» یا «تاریخ الحکما» نوشته شده است. نظامی عروضی و ابوالحسن بیهقی هر دو معاصر خیام بوده و او را از نزدیک دیده‌اند.

آثار خیام نیشابوری

خیام نیشابوری در سال 461 هجری قمری (1068 میلادی) به سمرقند رفت و در آنجا با ابوطاهر عبدالرحمن بن احمد، قاضی‌‌القضات سمرقند، اثر برجسته خود را در جبر تألیف کرد. سپس به اصفهان رفت و با حمایت ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام‌الملک، در رصدخانه‌ای که به دستور ملکشاه تأسیس شده بود، به انجام تحقیقات نجومی پرداخت. حاصل این تحقیقات، اصلاح تقویم رایج ایرانی در آن زمان و تنظیم «تقویم جلالی» بود. با قتل نظام‌الملک و سپس ملکشاه، خیام به خراسان رفت و بیشتر کارهای علمی خود را در مرو به انجام رساند. خیام برای نخستین بار در تاریخ ریاضی معادله‌های درجه اول تا سوم را دسته‌بندی کرد و بعد با استفاده از ترسیمات هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی توانست برای تمامی آنها راه‌حلی کلی ارائه کند. خیام تقریبا چهار قرن قبل از دکارت توانست به یکی از مهم‌ترین دستاوردهای بشری در تاریخ جبر و بلکه علوم دست یابد. خیام ضمن جست‌وجوی راهی برای اثبات «اصل توازی» در کتاب «شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس» مبتکر مفهوم عمیقی در هندسه شد. همچنین رسالات کوتاهی در زمینه‌های مکانیک، هیدرواستاتیک، هواشناسی، نظریه موسیقی و... نوشت. از جمله آثار خیام می‌توان به: رسالة فی براهین الجبر و المقابله (به زبان عربی)، رساله در تحلیل یک مسئله»، «رسالة فی الکون و التکلیف (به زبان عربی)، رساله‌ای در تعیین مقدار بیان زیج ملکشاهی، الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی (به زبان عربی)، رساله در علم کلیات وجود، ترجمه «الخطبة الغراء ابن‌سینا، رسالة فی الاحتیال لمعرفة مقداری الذهب و الفضة فی جسم مرکب منهما، رسالة فی الوجود، میزان الحکم، سلسلة ‌الترتیب، نوروزنامه و رباعیات فارسی اشاره کرد.

رباعیات خیام

خیام نشابوری علاوه بر تبحر در علوم و فنون مختلف اعم از ریاضی، نجوم، هندسه و فلسفه، در شاعری نیز دستی توانا داشت و بیشترین شهرت او طی دو قرن اخیر در جهان، به دلیل رباعیات اوست که نخستین بار توسط «فیتز جرالد» به زبان انگلیسی ترجمه شد و نام او را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرار داد. فرانسویان با ترجمه رباعیات خیام به معرفی او در جهان غرب کمک کردند. در سال 1875 میلادی (1291 هجری قمری) گارسن دوتاسی (خاورشناس معروف فرانسوی) 10 رباعی از خیام را به فرانسه برد و در سال 1867 میلادی (1283 هجری قمری) نیکولاس (کنسول سفارت فرانسه در رشت) اولین ترجمه رباعیات خیام را به فرانسه منتشر کرد. آندره ژید هم با رباعیات خیام از طریق ترجمه فیتزجرالد آشنا شد و بازتاب بعضی از مفاهیم رباعیات خیام را می‌توان در کتاب «مائده‌های زمینی» او مشاهده کرد. شعر خیام، در قالب رباعی، شعری کوتاه، ساده و بدون هنرنمایی‌های فضل‌فروشانه و در عین حال حاوی معانی عمیق فلسفی و حاصل اندیشه آگاهانه متفکری بزرگ در مقابل اسرار عظیم آفرینش است. مضمون عمده رباعیات خیام شک و حیرت، توجه به مرگ و فنا و تذکر در مورد مغتنم شمردن عمر آدمی است.